O ekskomunice

Excommunicatio, -onis, f. wykluczenie ze społeczności, ekskomunika, zwł. ekskomunika kościelna, tj. wyłączenie z praw społeczeństwa wiernych, a zatem zupełne wykluczenie z korzystania i używania dóbr, łask i praw kościelnych, lecz nie z uzyskanego przez chrzest członkostwa Kościoła, czyli przynależności do wspólnoty kościelnej.

ks. dr Alojzy Jougan, Słownik kościelny łacińsko-polski, Poznań-Warszawa-Lublin 1958. s. 238

Ekskomuniki zastrzeżone Stolicy św. speciali modo. 

Za apostazję, herezję, schizmę. 

„Wszyscy odstępcy od wiary chrześcijańskiej, jako też wszyscy i poszczególni heretycy i schizmatycy ipso facto popadają w ekskomunikę”. (kn. 2314, § 1,1).
Tę ekskomunikę ściągają na siebie wszyscy, prócz nieletnich i kardynałów (kn. 2227, § 2).
1. Odstępcy od wiary chrześcijańskiej. Odstępcą od wiary czyli apostatą jest ten, kto po przyjęciu chrztu całkowicie od wiary chrześcijańskiej odstępuje (kn. 1325, § 2).
Do przestępstwa apostazji potrzebne są trzy warunki:
a) chrzest,
b) apostazja formalna, która może mieć miejsce tylko u tego, który z przekonania o prawdziwości wiary chrześcijańskiej przyjął ją, a potem się jej całkowicie wyrzekł. Odróżnić więc należy apostazję materialną, która może mieć miejsce u tego, co wprawdzie jako dziecko otrzymał chrzest, lecz został wychowany poza religią chrześcijańską lub bez żadnej religii,
c) wymaga się do przestępstwa apostazji jako trzeciego warunku, by to całkowite odstępstwo od wiary było naprawdę a nie tylko dla oka ludzkiego lub dla popisu, i by na zewnątrz było ujawnione czy to słowem, czy pismem, czy jakimś znakiem, choćby nikt nie słyszał ani tego nie widział. O tym jednak, kto zewnętrznie od wiary odstępuje, przypuszcza się, iż to czyni prawdziwie i uważa się go in foro externo za odstępcę.
Obojętną jest rzeczą, czy odstępca przyłącza się do innej sekty religijnej czy pozostaje bezwyznaniowym. – Katechumen nie staje się apostatą, choćby całkowicie odstąpił od wiary chrześcijańskiej, gdyż nie był ochrzczony.

2. Heretycy. Heretykiem jest ochrzczony, który zatrzymując imię chrześcijanina, upornie zaprzecza lub wątpi o jakiejś prawdzie przez Boga objawionej i wszystkim do wierzenia podanej (kn. 1325, § 2). Prawdami od Boga objawionymi i wszystkim do wierzenia podanymi są te, które się zawierają w Piśmie św. i tradycji i od Kościołaczy to przez uroczyste orzeczenie czy przez powszechne nauczanie jako od Boga objawione wszystkim do wierzenia są podane (kn. 1323, § 1).
Do przestępstwa herezji potrzebne są trzy warunki:
a) chrzest i zatrzymanie imienia chrześcijańskiego,
b) dobrowolne i uporczywe zaprzeczanie jakiejś prawdy objawionej, do wierzenia wszystkim podanej, albo powątpiewanie o takiej prawdzie. Zaprzeczanie i powątpiewanie jest dobrowolne i uporczywe wtenczas, jeżeli kto wie o tym, że Kościół podaje tę prawdę od wierzenia i uznaje powagę Kościoła w tym względzie, a mimo to jej zaprzecza lub o niej wątpi,
c) nadto zaprzeczanie lub powątpiewanie musi być zewnętrznie ujawnione słowem, pismem lub znakiem, choćby zupełnie potajemnie.
Przestępstwa herezji nie dopuszcza się: kto zaprzecza lub wątpi o prawdzie, o której mylnie sądzi, iż jest od Boga objawioną i przez Kościół do wierzenia podaną, - dalej kto zaprzecza prawdy objawionej lub o niej wątpi z niewiadomości, byle ona nie była crassa lub supina, - nadto kto wie, iż dana prawda, której przeczy albo o niej wątpi, jest podana przez Kościół do wierzenia, lecz nie pojmuje posłannictwa i powagi Kościoła w tym względzie. Dlatego ci, co się urodzili w sekcie heretyckiej, są heretykami materialnymi tylko, dopóki nie przekonali się o prawdziwości Kościół katolickiego i o jego powadze. Ponieważ, in foro externo przypuszcza się jednak iż są heretykami formalnymi, dlatego jeżeli się nawracają po latach dojrzałości, rozgrzesza się ich in foro externo od ekskomuniki. – Nie popełnia przestępstwa herezji, kto przeczy lub wątpi o prawdzie do wierzenia podanej, lecz tylko tak dla oka, albo swe zdanie lub wątpliwość wyjawia dla porady. 

3. Schizmatycy. Schizmatykiem jest ochrzczony, który nie chce podlegać władzy Papieża albo nie chce żyć w społeczności z członkami Ojcu św. poddanymi (kn. 1325, § 2).
Do przestępstwa schizmy potrzebny jest:
a) chrzest i zachowanie imienia chrześcijańskiego,
b) ciężko grzeszny upór w tym, że nie chce ulegać Papieżowi jako swej prawowitej władzy, nie zaś w tym, że nie spełnia przykazań. Upór objawia się też w tym, iż nie chce żyć w społeczności z wiernymi podległymi Ojcu św. tj. że nie przyznaje się do jedności z nimi,
c) potrzeba nadto, by ta uporna wola była ujawniona na zewnątrz, chociaż potajemnie. Nie potrzeba zaś, by schizmatyk przyłączył się do sekty akatolickiej lub utworzył nową sektę.
[...]

Na podejrzanych o herezję. 

„Podejrzany o herezję, jeśli po napomnieniu, nie usunie powodu podejrzenia, ma być odsunięty od aktów prawnych, a duchowny prócz tego po bezskutecznym powtórnym napomnieniu, ma być suspendowany a divinis. Skoro podejrzany o herezję w czasie sześciu całych miesięcy po ściągnięciu na siebie kary, nie poprawi się, ma być uważany jako heretyk, podległy karom na heretyków (kn. 2315).
Podejrzany o herezję nie jest ten, o którym byle kto takie zdanie sobie wyrobił, lecz ten tylko, o kim samo prawo orzeka, iż jest podejrzany o herezję. Podejrzanymi o herezję na mocy prawa są:
1. Kto w jakikolwiek sposób świadomie i umyślnie przyczynia się do szerzenia herezji (kn. 2316). A więc ten, kto wie, że:
a) dana nauka jest heretycką,
b) zdaje sobie sprawę, że przez jego pisma, słowa, radę, pomoc materialną, herezja skutecznie się rozszerza,
c) wreszcie wie o tym, że za takie postępowanie prawo ustanawia karę.
2. Kto bierze czynny udział w obrzędach religijnych heretyckich (kn. 2316).
3. Ci, którzy zawierając małżeństwo, umawiają się, że całe potomstwo lub niektóre z dzieci będą wychowywane poza Kościołem katolickim (kn. 2319, § 2).
4. Ci, którzy świadomie dają dzieci swoje chrzcić duchownemu akatolickiemu (tamże).
5. Rodzice lub zstępcy rodziców, którzy oddają dzieci na wychowanie lub wykształcenie w religii akatolickiej (tamże).
6. Kto postacie konsekrowane rozrzucił albo je do złego celu zebrał lub przechowuje (kn 2320).
7. Wszyscy i każdy z osobna jakiegokolwiek stanu, stanowiska, czy godności, nie wyłączając panujących, biskupów lub kardynałów, jeśli apelują od ustaw, uchwał lub nakazów panującego Papieża do soboru powszechnego (kn. 2332).
8. Kto upornie trwa przez cały rok w ekskomunice (nałożonej mu osobiście) (kn. 2340).
9. Wszyscy, nawet wyniesieni do godności biskupiej, którzyby świadomie, świętokupczo kogoś wyświęcili lub sami zostali wyświęceni lub w ten sam sposób innych sakramentów udzielili albo je przyjęli (kn. 2371).

Ks. Wojciech Szmyd T.J., Kary kościelne, Kraków 1929, s.68-72.